Zinvol tekenen met kinderen

Dokters en kraamverzorgsters gaven je ouders een heel korte gebruiksaanwijzing mee: Rust, Reinheid, Regelmaat. Met andere woorden: geef deze baby voldoende slaap, houd het schoon en ontwikkel vaste gewoontes. Het zijn de beroemde drie R-en van het consultatiebureau.

Op de basisschool komen daar drie R-en bij: Reading, wRiting en aRithmetic. Daarmee gaan die eerste drie R-ren niet overboord, want om te leren lezen, schrijven en rekenen heb je rust, reinheid en regelmaat nodig.

Neurowetenschapper Daniel Siegel laat in een TEDX-lezing zien dat er nog 3 R-en zijn: Relatie, Reflectie en ‘Resilience’. De laatste term staat voor veerkracht, het is het vermogen om jezelf telkens weer te herstellen.

Dat zijn dus 9 gewoontes waarmee je opgroeit tot een goed functionerend mens. Elke R heeft stilte nodig. Daarin gedijen ze het beste. Maar daarvoor is nog een 10de R nodig. Daar kom ik op terug. Eerst neem ik alle  gewoontes met je door. Bedenk maar eens welke R je bij jou op school wat meer aandacht wilt geven.

10 gewoontes die het leren mogelijk maken

Rust is nodig om je te kunnen concentreren. Rust van binnenuit, in de zin van een rustige kalme gemoedstoestand, vrij van stress, angst en drukte in je hoofd en lijf en rust in de omgeving, in de zin van een prettige, veilige atmosfeer. Je kunt je concentreren als je niet wordt afgeleid door onrust in je lijf of om je heen.

Reinheid: je denkt misschien aan hygiëne, maar het is ook schoonheid en ordening. In alledrie de basisvaardigheden die je in de basisschool leert speelt reinheid een rol. Schoonheid is gevoel: het klopt, het is goed, aantrekkelijk. Om dat te bereiken moet je orde scheppen en systematisch werken. Zonder de R van reinheid blijven letters en sommen een niet te temmen chaos.

Regelmaat. Routine helpt bij het veroveren van letters en cijfers. Regelmaat helpt bij het vlieguren maken. Op vaste tijden dezelfde activiteit. Zo leer je schrijven, lezen en rekenen. Je hoeft er niet over na te denken, het zijn vaste patronen die je je met rust, reinheid en regelmaat eigen maakt.

Rekenen staat voor betrouwbaarheid. Meten is weten. Kan ik op jou rekenen? Als ik een som uitreken moet de uitkomst hetzelfde zijn wanneer jij het doet. Sommen zijn vaste patronen waaraan niet valt te tornen. Het rekenen op zichzelf kan niet zonder rust, reinheid en regelmaat.

Schrijven is relatie. De relatie tussen klank en vorm, tussen wat je denkt en wat je opschrijft en je handschrift maakt zichtbaar wat je voelt. In het schrijven oefen je rust, reinheid en regelmaat. Je gaat een relatie aan met jezelf en met de wereld die jouw schrijfsels gaat lezen. Schrijven is ook een oefening in reflectie. Bij het oefenen van de letters kijk je terug, wat deed je, klopte dat? Als je iets wilt schrijven reflecteer je eerst op je gedachten, en als je die hebt opgeschreven lees je dat terug en kijk je of er staat wat je bedoelde.

Lezen brengt je in contact met andere werelden en dat vergt verbeeldingskracht en inlevingsvermogen. Je leert meeleven met de gedachten van een ander. Je gaat een relatie aan met de schrijver en het onderwerp.

Relatie, je verbinden met anderen en het andere. Het niet-jij. Het begint bij de relatie met jezelf. Wat denk je over jezelf, hoe denken anderen over jou? Klopt dat? School zou een plek moeten zijn waar kinderen in relatie met elkaar nieuwe vaardigheden leren, ontdekkingen delen en elkaar helpen. Concurrentie helpt niet bij het ontwikkelen van relaties. Concurrentie splijt de groep, tilt de een over het paard en zadelt de ander op met een geschonden zelfbeeld. Zelfkennis en bewustwording van de eigen gevoelens helpt bij het inzicht en begrip voor de gevoelens van anderen.

Reflectie verdiept je kennis over jezelf en de wereld. Reflectie voorkomt vluchtigheid, oppervlakkige kennis, gebrekkig inzicht. Kunnen reflecteren heeft ook gevolgen voor de kwaliteit van de relaties die je aangaat. Je bewust worden van jezelf en je eigen handelen helpt bij het ontwikkelen van begrip voor de ander.

Resilience is het vermogen tot herstel na fysieke of geestelijke inspannning. Veerkracht of weerbaarheid ontwikkel je als je na inspanning rust krijgt. Hersteltijd is noodzakelijk voor het behoud van ons lichamelijk en geestelijk welzijn. Een mens in balans is veerkrachtig. Het is noodzakelijk om je regelmatig terug te trekken, rust te nemen, de balans te vinden tussen inspanning en ontspanning en de stilte op te zoeken, ook in jezelf. Vanuit de levende, doorvoelde stilte in jezelf kan je je verbinden met de wereld om je heen. Vanuit die stilte kun je de ander en het andere tegemoet treden, nieuwe leerstof onderzoeken, bij je toelaten, in jezelf opnemen en verteren.

Geen van deze gewoontes staat op zelf. Om te leren rekenen, schrijven en lezen heb je alle R-en nodig, maar je ontwikkelt ze ook door elke dag te rekenen, te lezen en te schrijven.

De verbindende R van Ritme
We hebben nu 3×3 R’en besproken. Om het tiental rond te maken hebben we er nog een nodig. Dat is de R van Ritme. Alles in de natuur is ritme. Van nature zoekt elk organisme naar balans. Balans bestaat uit 3 fases: de impuls om iets te doen, de activiteit zelf en het weer uitdoven. Dat uitdoven is net zo belangrijk als de eerste impuls en de actie zelf. Het is het rustpunt. We noemen wel altijd eb en vloed, maar vergeten vaak dat er ook dood tij is. We ademen in en uit, maar er is ook een adempauze. Durf je even niks te doen, niks te hoeven, niks te weten? Gewoon even stil zijn? Als jij dat kan, kunnen jouw leerlingen dat ook. Ze volgen je namelijk in jouw energie. Ga langzamer praten, rustiger bewegen, vertraag dan en wacht af. Grote kans dat je klas je volgt.

Even stilte alsjeblieft
Al die R-en in de klas hebben één ding gemeen: ze gedijen in stilte. Stilte is de bedding waarin de R-en hun werk kunnen doen.
Stilte schept ruimte voor de actieve rol van de R in de klas: Rust, reinheid, regelmaat; Rekenen, schrijven, lezen. Relatie en reflectie gedijen beter in stilte en zonder momenten van stilte kunnen we ons niet herstellen en verliezen we onze veerkracht. We raken uit ons evenwicht. Net als een spin in een lawaaiige omgeving geen fatsoenlijk web kan maken raken wij gehandicapt in ons functioneren.
Een goede leerkracht schept dan ook ruimte voor ogenblikken van stilte: een bewust gecreëerd vacuüm waarin het kind zich kan herstellen. De middelen zijn volop aanwezig. Denk aan buitenspel, natuuronderzoek, muziek maken, theater en poppenkast spelen, tekenen of kleuren, dansen. Voor nog meer ontspanning is er onderlinge kindermassage tijdens kleine rustmomenten of  de wat uitgebreidere kinderyoga met visualisaties en kindermeditaties. Dit zijn geen activiteiten die naast de lessen staan, maar onderdeel van het leren zelf. Een kind leert in de beweging de wereld kennen. Stilte is daar een essentieel onderdeel van.

7 Redenen om stilte in de klas serieus te nemen

• Levende stilte geeft ruimte aan herstel en daardoor aan ontwikkeling. Ik heb het dus niet over doodse stilte. Stilte kan vol leven zijn. Deze weldadige stilte is een eerste levensbehoefte.  Iedere arts, neuroloog of bioloog kan je vertellen dat alles in de natuur rust nodig heeft om te herstellen na belasting. Zonder voldoende rust dreigt uitputting, en dat is een bedreiging voor onze gezondheid, zowel mentaal als fysiek. Het hindert ons in ons denken en ondermijnt ons immuunsysteem.

• Stilte is nodig om ons kortetermijngeheugen te tijd te geven alle informatie te verwerken voor er nieuwe informatie binnenkomt. Dat werkt zo: Je kortetermijngeheugen, beter gezegd het werkgeheugen, vergaart actief en passief alle prikkels die binnenkomen. Dat kan informatie zijn uit een boek, van de leraar, tv of een game, maar ook emoties, pijn, irritatie, en de geluiden en bewegingen die tegelijkertijd binnenkomen. Je kunt het je voorstellen als een trechter die alle informatie binnenlaat, filtert en het belangrijkste wil bewaren. Dat bewaren gaat niet als het werkgeheugen voortdurend aan het werk is. Af en toe moet het worden stilgelegd voor misschien wel de belangrijkste taak: belangrijke informatie opslaan in het langetermijngeheugen.
• Stilte helpt je bij het ordenen. Stel je voor dat je werkgeheugen zo’, glazen bol is met ‘sneeuw’. Zo’n souvenir dat je van je vakantie meeneemt en je kunt schudden. Als je hem stil neer zet daalt de sneeuw en wordt de voorstelling zichtbaar.  
• Stilte schept ruimte. Ruimte om de diepte in te gaan. In de stilte kan je naar beneden duiken en graven in je langetermijngeheugen om al die opgeslagen informatie weer omhoog te krijgen.
• Als duidelijk onderbreking tussen twee lessen. Dit is vooral belangrijk voor kinderen met autistiforme en concentratie gerelateerde stoornissen. De overgang van de ene naar de andere activiteit markeer je met een stiltemoment.
• Voor kinderen met hersenletsel is hersteltijd absoluut nodig. Door de onhandige omwegen die zij moeten maken werken ze tien keer zo hard, waardoor uitputting altijd op de loer ligt.
• Stilte-momenten horen bij het aanwennen van een gezonde leefstijl. Het is goed om te leren hoe je jezelf mentaal gezond houdt met een regelmatig dagritme. Het mag net zoveel aandacht krijgen als sporten.

Stilte… Ja graag, maar hoe doe je dat met kinderen?

Stilte en kinderen, het lijkt niet bij elkaar te passen. Toch is dat niet waar. Als je goed kijkt zie je dat kinderen zich op allerlei manieren terugtrekken. Ze beschermen zichzelf voor zover ze de kans krijgen. Alleen kinderen die voortduren overvraagd worden verliezen dit vermogen. Het is dan ook zaak ruimte en tijd in te scheppen voor ritme in het leren, de dagen en de weken. Gewoon als gemeenschappelijke gezondheidszorg.

Ritme in beweging, taal en tijd weeft patronen in je mind. De herkenning van het ritme biedt houvast, de patronen die ontstaan zijn de kaders waarbinnen je je kennis toetst en vastlegt. 

Ik heb al eerder een lans gebroken voor kleine aanraakspelletjes in de klas. Het boek dat ik daarover schreef wordt steeds opnieuw gedrukt, het blijft actueel. Met aanraakspel bereik je via ritmische bewegingen op de rug een staat van ontspannen zijn. Het is een soort van droedelen op elkaars rug, vaak met behulp van een liedje. Het is bijzonder om te zien dat de eerste reactie er vaak een is van oprechte dankbaarheid. Als je bijvoorbeeld Hansje pansje kevertje op de rug van een kind laat ‘kruipen’ en tot slot even op de wang aait, schenkt het je vrijwel altijd een dankbare glimlach. 

Ook stilte is beweging
Helemaal stil zijn kan niet, alles wat leeft is altijd in beweging, ook in rust. Denk maar aan ademhaling, hartslag, hersengolven, en spijsvertering. Ook de gedachten in je hoofd en je emoties blijven in beweging. Probeer ze maar eens stil te zetten, dat lukt je niet. Dat moet ook niet. Het gaat erom ritmisch aanwezig te zijn in het stilte-moment.

Probeer jij nog wel eens je klas stil te krijgen door te klappen of te sissen? Het resultaat is doorgaans van korte duur. De drang tot bewegen is te groot. Sterker nog: beweging is de sleutel naar stilte. Met ritme breng je kinderen naar stilte. Verse ouders doen het van nature, leraren kunnen dit ook. Probeer het maar. Als je er aandacht aan schenkt groeit het vanzelf.

Dit is een hoofdstuk uit de reader van de Opleiding Zinvol Tekenen met Kinderen

Meer weten?
Deze lezing is ook als podcast te beluisteren. Met aansluitend een rustgevend tekenspel om zelf eens te ervaren wat tekenspel doet voor het ervaren van rust. Wil je hier meer van weten? Ga dan naar het laatste deel en pak papier en potloden, dan kan je het zelf ervaren. Ga naar de podcast en ervaar dat elke beweging iets bij jou in werking zet.
Spoileralert!
Laat deze tekening van water en zon niet aan kinderen zien als je dit spel met hen gaat spelen. Het gaat om de verrassing! Elk kind tekent op de eigen manier en dat is precies de bedoeling.

Opleiding Zinvol Tekenen met Kinderen
Geef sociale, emotionele en cognitieve intelligentie extra zuurstof met tekenspel. Tekenspellen zijn goed doordachte spellen op papier of op de stoep waarin beweging, beeld en zingeving samenvallen. Goed toe te passen binnen elke school met ruimte voor ontwikkeling en tijdens coaching. therapie en (gezins)begeleiding.
Jaaropleiding Zinvol Tekenen met Kinderen.

Handboek voor natuurlijk leren rekenen, lezen en schrijven
We kunnen we bij het leren veel meer inzetten op samen onderzoeken, ontdekkingen delen en van en aan elkaar leren. Als je je eenmaal bewust bent van de mogelijkheden kan je het niet meer laten. En natuurlijk maak je daarbij gebruik van de 10 gewoontes die het leren gemakkelijker maken.
Educreation, hoe kinderen leren spreken, rekenen, schrijven en lezen in verbinding met zichzelf, de ander en de wereld.

TEDX-lezing van Daniel Siegel over de ontwikkeling van het kinderbrein